Jak czytać księgę Psalmów?
Felieton do Szkoły Sobotniej na 6 stycznia 2024
Główna myśl: Znajomość podstawowych zasad poezji biblijnej może wzbogacić nasze zrozumienie Pisma Świętego i pogłębić naszą więź z ludźmi, którzy żyją obecnie i z tymi, którzy żyli w przeszłości i którzy modlili się tymi samymi słowami.
Robert Alter w swojej książce The Art of Biblical Poetry (Sztuka poezji biblijnej) stwierdził, że „poezja to nie tylko zestaw technik które pomagają powiedzieć w sposób imponujący coś, co można by powiedzieć inaczej. Jest to raczej inny sposób wyobrażania sobie świata” (151).
Na tym właśnie polega piękno poezji. Jest ona sposobem poszerzenia wyobraźni. Poezja nadaje kształt rzeczom, które są dla nas wewnętrzne, które są po prostu płynne i nieokreślone lub nie wyjaśnione w naszej własnej istocie. Poezja pomaga dostrzec wiele aspektów konkretnego ludzkiego doświadczenia.
Jaki poetycki werset lub zdanie z wersetu jest tego przykładem? W jaki sposób porusza on twoją wyobraźnię, pozwala zobaczyć Boga, siebie oraz innych, a także otaczający nas świat?
Autorka naszego podręcznika słusznie zdecydowała, aby nasze studia nad księgą Psalmów rozpocząć od postawienia pytania Jak czytać księgę Psalmów? Dlaczego cenimy poezję? Poezja hebrajska różni się od większości poezji, do której jesteśmy przyzwyczajeni, jeśli w ogóle jesteśmy przyzwyczajeni do czytania poezji. Wydaje mi się, że bardzo często nie doceniamy wartości poezji.
W Ps 119,18 znajduje się wers, w którym poeta mówi: „Otwórz moje oczy, abym mógł widzieć cuda w Twoim prawie”. Kiedy poeta mówi o tych cudownych rzeczach, które chce zobaczyć, bez wątpienia mówi o cudownych rzeczach pod względem treści. Trzeba jednak pamiętać, że jest on poetą, artystą, więc nie mam wątpliwości, że mówiąc o cudownych rzeczach, które chce zobaczyć, ma na myśli również piękno poezji zawartej w księdze Psalmów. Jako ludzie żyjący w kulturze zachodniej bardzo często większą uwagę poświęcamy zawartości, niż formie. Faktycznie jednak te dwie rzeczy idą w parze. Im lepiej zrozumiemy piękno poezji hebrajskiej, tym lepiej zrozumiemy treść, jaką poeci przekazali za pośrednictwem poezji.
Zacznijmy od pytania: czym jest poezja hebrajska? Zacznę od krótkiej definicji. Poezja jest rodzajem literatury który różni się od prozy. Jesteśmy przyzwyczajeni, że poezja charakteryzuje się występowaniem rymów. Niestety rymy nie pojawiają się w poezji hebrajskiej. Jedną z rzeczą, która odróżnia poezję hebrajską od prozy jest to, że w poezji używa się krótkich zdań. Kiedy czytamy historię Debory opisaną w Sdz 4 przy pomocy prozy, a następnie przeczytamy ją w Sdz 5 – ta sama historia jest tam opisana przy pomocy poezji – to zauważymy, że zdania w Sdz 5 są znacznie krótsze. Zwłaszcza gdy spoglądamy na tekst oryginalny.
Kolejną cechą, która odróżnia poezję hebrajską od prozy jest częstotliwość występowania dwóch elementów: paralelizmu i metaforyki (nazwę tego drugiego elementu zastosowałem w sensie ogólnym na określenie obrazów jakie pojawiają się w poezji hebrajskiej, metafora jest jednym z typów obrazów stosowanym w poezji). To nie tak, że w prozie nie pojawiają się paralele i nie występuje metaforyka, wręcz przeciwnie. Jednak poezja hebrajska charakteryzuje się dużą częstotliwością występowania zarówno paralelizmu, jak i metaforyki w krótkich zdaniach.
Zobaczmy najpierw co to jest paralelizm. U podstaw paralelizmu hebrajskiego leży koncepcja podobieństwa – w szczególności podobieństwa w znaczeniu. Innymi słowy paralelizm polega na powiedzeniu tego samego dwa razy.
Istnieje starsze zrozumienie działania paralelizmu. Zostało ono dobrze sformułowane przez znakomitego badacza literatury angielskiej, a mianowicie C. S. Lewisa. Lewis nie był hebraistą. Zdefiniował on hebrajski paralelizm jako mówienie tego samego dwa razy różnymi słowami. Innymi słowy, druga część paralelizmu powtarza znaczenie pierwszej części przy użyciu innych słów. Aż do ubiegłego wieku był to powszechny sposób rozumienia natury hebrajskiego paralelizmu.
Jednak ostatnio zaczęto zwracać uwagę na inny element. Zamiast rozumieć paralelizm jako mówienie tej samej rzeczy dwa razy różnymi słowami, lepiej jest zwrócić uwagę, jak działa paralelizm. Poeta mówi dwa razy to samo – na tym polega podobieństwo – ale nie mówi dwa razy dokładnie tego samego. Właśnie ta różnica znajduje się w centrum uwagi nowszych badaczy. Najczęściej tę różnicę można znaleźć w drugim członie paralelizmu.
Jako interpretatorzy poezji hebrajskiej, działamy trochę jak detektywi. Widzimy powiązania między członami paralelizmu, potrafimy go zidentyfikować. Jednak pytanie badawcze jakie sobie stawiamy dotyczy różnicy, a nie podobieństwa. Na czym polega różnica w drugim członie? W jaki sposób poeta przechodzi z członu A do członu B? Na czym polega intensyfikacja? Druga część paralelizmu powtarza, rozszerza, zawęża lub kontrastuje myśl, która została przestawiona w pierwszym członie paralelizmu. W tym właśnie tkwi siła linii poetyckiej. Zobaczmy kilka przykładów z Psalmu 25 i 33:
Powtórzenie
Psalm 25,4
Panie, wskaż mi drogi swoje,
Ścieżek swoich naucz mnie!
Psalm 33,2
Dziękujcie Panu na cytrze!
Grajcie mu na dziesięciostrunnej harfie!
Rozszerzenie lub dopełnienie
Psalm 33,5
On miłuje sprawiedliwość i prawo;
Pełna jest ziemia łaski Pana.
Psalm 25,8
Pan jest dobry i prawy,
Dlatego wskazuje drogę grzesznikom.
Zawężenie
Ps 33,16
Nie licznemu wojsku zawdzięcza król swe zwycięstwo,
Nie swej wielkiej sile zawdzięcza wojownik ocalenie.
Przeciwstawienie
Ps 25,3
Wszyscy, którzy nadzieję pokładają w tobie,
nie zaznają wstydu.
Zaznają wstydu ci,
co bez przyczyny nie dochowują wiary.
Jaka jest twoja opinia na temat powtórzeń występujących w Psalmach? Jak funkcjonują i w jaki sposób wzbogacają tekst?
Psalm 25 jest akrostychem, co oznacza, że każdy werset zaczyna się od kolejnej litery alfabetu hebrajskiego. Taka forma wyrażała kompletność (w tym przypadku 22 wersety, po jednym na każdą literę alfabetu) i mogła służyć jako wygodna struktura przy komponowaniu tekstu (podobnie jak przestrzeganie zasad pisania sonetu), a także jako narzędzie mnemotechniczne które pomagało w zapamiętaniu i recytacji. Dziewięć psalmów posiada strukturę akrostychu w tym najdłuższy Psalm 119. Czy kiedykolwiek napisałeś akrostych? Czy lubisz posługiwać się taką formą?
Spójrzmy teraz na obrazy, które napotykamy w księdze Psalmów. Warto pamiętać o kilku podstawowych zasadach, które pomogą nam zrozumieć i zinterpretować obrazy w poezji hebrajskiej.
Krok pierwszy: Zidentyfikuj cel danego obrazu. W większości przypadków jest to dość prosty krok, ale ważne jest, abyśmy mieli jasność, o czym mówi poeta. Na przykład w Psalmie 23 czytamy: „Pan jest moim pasterzem”. Musimy wyraźnie odpowiedzieć sobie na pytanie co jest celem tego obrazu. W tym przypadku odpowiedź jest prosta: Pan.
Krok drugi: Co jest źródłem danego obrazu? W naszym przykładzie „Pan jest moim pasterzem” musimy zrozumieć źródło tego obrazu. Ważne jest, aby rozumieć „pasterstwo” nie z współczesnego punktu widzenia, ale ze starożytnego punktu widzenia. Podkreślam to bardzo mocno: zrozumienie podstawowych zasad życia starożytnych Izraelitów jest niezwykle ważne, ponieważ stąd pochodzą obrazy. Im lepiej rozumiemy realia starożytnych Izraelitów, tym lepiej zrozumiemy obrazy. Czasami ten drugi krok nie wydaje się być ani teologiczny, ani ekscytujący, ale jest on niezwykle ważny. Zanim przejdziemy dalej w kierunku zrozumienia tekstu musimy zrozumieć źródło, z którego został zaczerpnięty obraz.
Oto kilka przykładów: Topografia – ukształtowanie terenu w starożytnym Izraelu; wiele obrazów pochodzi z ziemi, na której żyli Izraelici. Warto na przykład pamiętać jakie jest położenie Jerozolimy. Jest ona położona wyżej niż inne części kraju. Klimat - Izrael ma swój własny region klimatyczny. Jaka była pogoda w ciągu roku w starożytnym Izraelu? Wiele obrazów wywodzi się z wzorców pogody w starożytnym Izraelu - pogoda odgrywała ważną rolę w rolniczej Palestynie. Izraelici byli rolnikami. Nie mieli nawadniania. Jak wyglądały praktyki rolnicze? Jak wyglądał rok rolnika? Dlaczego poeta często odnosił się do zboża, wina i oliwy – w takiej konkretnej kolejności? Rolnicy byli całkowicie zależni od deszczu, dlatego wiele obrazów ilustrujących, kim jest Bóg, pochodziło bezpośrednio z obserwacji pogody. Wszystko to staje się jasne, jeśli rozumiemy podstawy życia starożytnych Izraelitów.
Krok trzeci: Zidentyfikuj połączenia. W jaki sposób element obrazu zaczerpnięty ze źródła jest powiązany z celem danego obrazu, jakie jest jego symboliczne znaczenie. Dlaczego poeta łączy jedno z drugim? Nie można właściwie wykonać trzeciego kroku, dopóki nie wykonamy drugiego kroku.
Wspomnę teraz o pomocach, które możemy wykorzystać w takiej pracy. Cennym narzędziem jest Słownik obrazów biblijnych, (Dictionary of Biblical Imagery) To narzędzie pomaga zrozumieć obrazy w poezji hebrajskiej. Na przykład, kiedy natrafimy na tekst, w którym pojawia się obraz śniegu. Sprawdzenie hasła śnieg pozwoli nam zauważyć, że śnieg jest wykorzystywany w poezji biblijnej na różne sposoby, w różnych celach. Taki słownik pomaga zrozumieć domenę źródłową, co ułatwia zidentyfikować połączenie pomiędzy źródłem obrazu i celem danego obrazu.
Podobnie jak w muzyce, tak i w literaturze istnieją różne gatunki. Podobnie jest w księdze Psalmów. Istnieją różne gatunki i kategorie psalmów. Dlaczego wiedza o gatunku jest ważna? Jednym z powodów jest to, że gatunek określa strategię czytania. Gatunek pomaga nam poznać, czego możemy się spodziewać w tekście który czytamy. Lubię przykład z mandatem za przekroczenie szybkości. Jeżeli pewnego dnia znajdziesz w swojej skrzynce na listy mandat za przekroczenie szybkości, nie czytaj tego listu jako poezję lub jako powieść, ponieważ możesz przeżyć wielkie rozczarowanie. Inaczej czytam opowiadanie, inaczej czytamy przepis prawny, a jeszcze inaczej list. W tekście tego felietonu nie jestem w stanie omówić wielu rzeczy związanych ze gatunkiem psalmów, ograniczę się jedynie do wymieniania kilku gatunków. Są psalmy które mają formę hymnów, są lamentacje (to jest najliczniejsza grupa); psalmy dziękczynne, psalmy zaufania (to jest najmniejsza grupa – tylko 6 psalmów!); psalmy mądrościowe, psalmy uwielbienia (druga najliczniejsza grupa) czy tzw. psalmy królewskie.
Psalm 121 to jeden z 15 krótkich poematów określanych jako „pieśni pielgrzymek” (BW) lub „pieśni stopni” (BG); „pieśni na wejście” (Romaniuk), Były to pieśni śpiewane przez ludzi, którzy szli do Jerozolimy, aby oddać chwałę Bogu lub z okazji dorocznego święta. Jerozolima była na wzgórzu, stąd „pieśń stopni”. Znajomość topografii o czym pisałem wcześniej jest tutaj pomocna. Wrócimy do tego Psalmu w kolejnych lekcjach, ale teraz warto zobaczyć jakiego rodzaju paralelizmy zostały zastosowane w tym psalmie.
Psalm 121
Pieśń pielgrzymek
1 Oczy moje wznoszę ku górom: Skąd nadejdzie mi pomoc?
2 Pomoc moja jest od Pana, Który uczynił niebo i ziemię.
3 Niechaj nie da się potknąć twej nodze, Niech nie drzemie stróż twój.
4 Oto nie drzemie Ani nie zasypia stróż Izraela.
5 Pan stróżem twoim, Pan cieniem twoim po prawicy twojej.
6 Słońce nie będzie cię razić za dnia Ani księżyc w nocy.
7 Pan strzec cię będzie od wszelkiego zła, Strzec będzie duszy twojej.
8 Pan strzec będzie wyjścia i wejścia twego, Teraz i na wieki.
Jakie paralelizmy pojawiają się w tym psalmie najczęściej? Co miało szczególne znaczenie w recytowaniu tego psalmu podczas pielgrzymki do Jerozolimy?
DO PRZEMYŚLENIA
Warto pamiętać, że Biblia jest księgą wielu gatunków. Jest pełna opowieści, wierszy, pieśni, dowcipów, zagadek, przepowiedni a także gry słów, kalamburów, które są widoczne zwłaszcza w języku hebrajskim. Uczeni twierdzą, że w czasach Starego Testamentu Bóg prawie zawsze przemawiał przez proroków przy pomocy poezji. Jakie wnioski możemy wyciągnąć z tego faktu na temat Boga?
Słowo „psalmy” (psalmoi). pochodzi z języka greckiego i zostało zastosowane w Septuagincie (greckie tłumaczenie Starego Testamentu) na określenie księgi Tehillim co znaczy „pochwały, uwielbienia”. Głównym celem Psalmów było wielbienie Boga. Zostały napisane przez różnych autorów ze świata starożytnego w formie poetyckiej. Psalmy odzwierciedlają wydarzenia oraz style literackie tamtych czasów. Czego dowiadujemy się z tego faktu na temat sposobu w jaki Bóg objawia się człowiekowi?
Kto napisał Psalmy? (Ps 8,1; 42,1; 75,1; 89,1; 90,1) Wiele Psalmów wiąże się z czasami Dawida i wczesną monarchią. Jednak kolekcja jaką znamy dzisiaj prawdopodobnie powstała w czasach Ezdrasza około roku 450 p.n.e. (Ezd 7,6-10) Psalmy miały zostać zebrane na potrzeby nowej świątyni, która została wzniesiona po powrocie z niewoli babilońskiej. Jakie ludzkie emocje zostały wyrażone w Psalmach? Czy fakt, że wielu starożytnych autorów opisało ten sam rodzaj zmagań, których doświadczamy dzisiaj jest zachęcający czy zniechęcający?
Wiele biblijnych psalmów nie znalazło się w zbiorze Tehillim (Księga Psalmów). Zobacz na przykład 2 Sm 23,1-4 lub Jon 2,1-10. Jakie wnioski można wyciągnąć z tego faktu na temat różnych pieśni i modlitw występujących w Biblii? Co nam to mówi o Bogu? Co fragment listu Rz 8:26-27 mówi na temat modlitwy i działaniu Ducha Świętego?
Świat, w którym powstawały psalmy był całkowicie skoncentrowany na Bogu. Autorzy psalmów próbowali w modlitwach podporządkować Bogu wszystkie doświadczenia w swoim życiu, zarówno te pozytywne i szczęśliwe jak również te negatywne i smutne. Oznacza to, że psalmy od początku do końca były instrumentem uwielbiania Boga, który był wykorzystywany zarówno przez jednostki jak i całą społeczność. Wszystkie doświadczenia Izraelitów miały być formą oddawania czci Bogu. Rozumiano, że Bóg jest zarówno daleko, jak i blisko; jest równocześnie wszędzie, a jednak znajduje się w świątyni; jest ukryty, a mimo to objawiony. Dlaczego Biblia tak często przedstawia Boga w kategoriach paradoksów i napięć między przeciwstawnymi stanami?
Przygotował Jan Pollok
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz