Wielu chrześcijan ceni studiowanie Biblii, gdyż wierzy, że została napisana pod natchnieniem Boga. Ale kto decydował o tym, jakie księgi zostaną włączone do zbioru, który teraz nazywamy
Pismem Świętym?
Jednym ze znaczeń terminu kanonizacja jest proces wyboru ksiąg, które wchodzą w skład
Biblii. Termin ten pochodzi od greckiego słowa kanon, które oznacza ‘regułę’. Dlatego czasem księgi zawarte w naszej Biblii nazywa się kanonicznymi, aczkolwiek kanonizacja nie odnosi się tylko do wyboru listy ksiąg. Potraktujmy to zagadnienie jako pytanie: dlaczego we wczesnochrześcijańskich wspólnotach niektóre księgi zaczęto uważać za święte i autorytatywne? To, w jaki sposób postawimy sobie owo pytanie, określi, czy wierzymy, że Biblia w kształcie, jaki znamy, powstała w wyniku kierownictwa Ducha Świętego we wczesnym Kościele, czy może — jak niektórzy sugerują — zdecydowały o tym czynniki polityczne w czasach Konstantyna. Ponieważ Biblia podzielona jest na Stary i Nowy Testament, na pytanie należy odpowiedzieć w dwóch etapach.
Kanon
Starego Testamentu
Kto wybierał księgi, które miały być zawarte w Starym Testamencie? Ze względu na brak źródeł historycznych na to pytanie nie można odpowiedzieć z całą stanowczością. Podobnie nie możemy z całą pewnością stwierdzić, kiedy podjęto tę decyzję. Badacze historii twierdzą, że Biblia zyskiwała autorytet stopniowo. Sugerują, że trzydzieści dziewięć ksiąg żydowskiej Biblii, podzielonych na trzy części (Prawo, Prorocy oraz Pisma), wskazuje na trzystopniowy proces kanonizacji. Według tego stanowiska Prawo — czyli księgi Mojżesza, nazywane także Pięcioksięgiem — zostało kanonizowane około 400 roku p.n.e., Prorocy w pierwszym stuleciu przed Chrystusem, a Pisma w pierwszym stuleciu naszej ery1.
Inaczej przedstawia się kwestia w ujęciu konserwatywnym. Najwyraźniej księgi Prawa (Pięcioksiąg) już od początku były traktowane jako Słowo Boga. Wiele fragmentów w Biblii wskazuje, że autorytet, jakim darzono te księgi, wynikał z tego, że same wskazywały na swoją autentyczność. Mojżesz na Górze Synaj „wziął Księgę Przymierza i głośno przeczytał ludowi, ten zaś rzekł: Wszystko, co powiedział Pan, uczynimy i będziemy posłuszni”2. Wieki później, po okresie niewoli babilońskiej, Ezdrasz czytał „księgę Zakonu Mojżeszowego”, a ludzie przyjęli ją jako konstytucję swojej odzyskanej wspólnoty3. Szacunek okazywany przez Żydów księgom Mojżesza, nazywanym także zakonem Mojżeszowym, wskazuje na ich uprzywilejowany status.
Nie znamy szczegółów dotyczących połączenia ksiąg. Wydaje się prawdopodobne, że Ezdrasz i Nehemiasz mogli być zaangażowani w zbieranie ksiąg i łączenie ich w kanon Starego Testamentu. Jednak o tym, jakie księgi miałyby tworzyć Stary Testament, nie decydowała jedna osoba czy kilka osób, gdyż w historii Izraela było wielu ludzi uważanych za Bożych proroków, a ich słowa były traktowane jak słowa samego Boga. Pisarze nie musieli czekać, aby ich dzieła dopiero po pewnym czasie uznano za wiarygodne. Pisma od razu uznawano za Słowo Boże, gdyż wierzono, że wszystko, co mówili i pisali prorocy, było natchnione przez Boga.
Kiedy powstał kanon żydowski? Według żydowskiej tradycji większa jego część powstała za czasów Ezdrasza i Nehemiasza. Niekanoniczna Druga Księga Machabejska opisuje pisma i pamiętniki Nehemiasza, a także jego bibliotekę zawierającą księgi o królach, księgi proroków, księgi Dawida i listy4. Żydowski historyk Józef Flawiusz twierdził, że w przeciwieństwie do Greków, którzy mieli niezliczone księgi, Żydzi mieli ich tylko dwadzieścia dwie5. Stwierdził on, że księgi te „zawierają kronikę od zarania dziejów i słusznie są uznane [jako boskie] za wiarygodne. Pięć z nich to księgi Mojżesza, których treścią są prawa i tradycyjna historia od stworzenia człowieka aż do śmierci prawodawcy. (…) Co do okresu od śmierci Mojżesza aż do [śmierci] Artakserksesa, następcy Kserksesa na tronie perskim, to prorocy, którzy żyli po Mojżeszu, opisali wydarzenia swoich czasów w trzynastu księgach. Pozostałe cztery zawierają hymny do Boga i przepisy odnoszące się do postępowania ludzi w życiu”6.
Flawiusz wyraźnie stwierdza, że w czasach Ezdrasza i Nehemiasza księgi Proroków były traktowane jako część Pisma Świętego. „Opisane zostało także wszystko, co działo się w okresie od Artakserksesa aż do naszych czasów, lecz historia ta nie cieszy się taką wiarygodnością jak poprzednia, ponieważ prorocy nie następowali ściśle po sobie”7. Nie ma wątpliwości, że księgom takim jak Pięcioksiąg Mojżesza już od momentu ich powstania nadawano walor autorytatywności.
Niezależnie od świadectw historyków w samej Biblii odnajdujemy dowód na to, że jeszcze przed okresem Daniela i Zachariasza Prawo oraz pisma wcześniejszych proroków (od Księgi Jozuego aż po Księgi Królewskie) były traktowane jak Pismo Święte. Na przykład w Księdze Zachariasza (ok. 518 roku p.n.e.) czytamy, że ludzie zatwardzili swoje serca, „aby nie musieć słuchać zakonu i słów, które Pan Zastępów posyłał do nich przez swego Ducha za pośrednictwem dawnych proroków”8. Podobnie Daniel uważał za autorytatywne Księgę Jeremiasza, a także Prawo Mojżesza9.
Trzecia część żydowskiej Biblii, Pisma, powstała jakiś czas po Prorokach. Prolog greckiego tłumaczenia Mądrości Syracha (apokryficznej księgi z II stulecia p.n.e.) odnosi się wielokrotnie do trzech części Starego Testamentu, wskazując na to, że trzecia część Starego Testamentu już w tamtych czasach była uważana za kanoniczną.
Kanon
Nowego Testamentu
Wczesnochrześcijański Kościół, naśladując Jezusa, także traktował Stary Testament jako autorytatywny10. Księgi te darzono takim samym szacunkiem jak słowa Jezusa11. Nie mogło być inaczej, skoro Jezus był postrzegany nie tylko jako prorok, ale także jako Mesjasz, Syn Boga. Po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa apostołowie zajęli niezwykłe miejsce w misji głoszenia świadectwa o słowach Jezusa. W istocie Chrystus powiedział im, że będą Jego świadkami, gdyż byli z Nim od początku. Kiedy Kościół zaczął się rozwijać, a apostołowie zaczęli zdawać sobie sprawę ze zbliżającej się śmierci, powstała potrzeba utrwalenia słów Chrystusa12. Nikt nie był bardziej skory do zachowania w pamięci prawdy o zbawieniu Bożym w Jezusie Chrystusie i opowiadania o nim niż apostołowie, którzy sami byli tego świadkami. Dało to podstawę do zapoczątkowania procesu spisywania ksiąg, które potem pod przewodnictwem Ducha Świętego miały się stać kanonem Nowego Testamentu.
Przez dwie dekady po śmierci Chrystusa Jego poselstwo było głoszone tylko ustnie. Od połowy pierwszego stulecia zaczęły się pojawiać listy Pawła. Jakiś czas potem zostały spisane trzy synoptyczne Ewangelie i Dzieje Apostolskie. Wszystkie księgi Nowego Testamentu zostały ukończone jeszcze przed końcem pierwszego wieku, kiedy to Jan napisał Księgę Apokalipsy. Cały Nowy Testament opowiada o tym, co Bóg uczynił przez Chrystusa13.
Księgi Nowego Testamentu są uznawane za Pismo Święte. Podobnie jak w przypadku ksiąg proroków Starego Testamentu pisma Pawła i pozostałych apostołów były natychmiast przyjęte jako autorytatywne, ponieważ ich autorzy byli powszechnie znani jako wyraziciele woli Boga. Sami pisarze byli świadomi tego, że głosili poselstwo Boże, a nie jedynie swoje własne opinie. Paweł, cytując w Pierwszym Liście do Tymoteusza Księgę Powtórzonego Prawa 25,4 i Ewangelię Łukasza 10,7, używa sformułowania „Pismo mówi”, umieszczając jednocześnie księgi Starego Testamentu i Ewangelię Nowego Testamentu na tym samym poziomie autorytatywności14. Natomiast w Pierwszym Liście do Tesaloniczan nakazuje chrześcijanom w Tesalonice przyjąć jego słowo jako „Słowo Boże”15. Z kolei Piotr w swoim drugim liście także uznaje pisma Pawła za Pismo Święte16.
W drugim stuleciu większość Kościołów weszła już w posiadanie zbioru ksiąg, które uznała za natchnione, a w skład którego wchodziły: cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie, trzynaście listów Pawła, Pierwszy List Piotra i Pierwszy List Jana. Pozostałe siedem ksiąg (List do Hebrajczyków, List Jakuba, Drugi List Piotra, Drugi i Trzeci List Jana, List Judy oraz Apokalipsa Jana) zostały powszechnie przyjęte dopiero później. Ojcowie wczesnego Kościoła, np. Klemens Rzymski (zm. w 101 roku), Polikarp (70-155), Ignacy (zmarł ok. 115), cytowali fragmenty większości ksiąg Nowego Testamentu (poza Ewangelią Marka, Drugim i Trzecim Listem Jana oraz Drugim Listem Piotra) w sposób, który wskazywał na to, że uznawali te księgi za autorytatywne. Jednak w tym procesie autorytet, którym cieszyły się księgi Nowego Testamentu nie został im przypisany później, ale był z natury obecny od samego początku.
Co wpłynęło na obecny kształt kanonu Nowego Testamentu? Przez cztery stulecia, w czasie których kształtował się kanon Nowego Testamentu (w szczególności w odniesieniu do ustalenia listy ksiąg), kilka czynników odgrywało znaczną rolę. Głównym powodem włączania ksiąg Nowego Testamentu do kanonu było to, że w naturalny sposób same potwierdzały swoją autentyczność (np. natchnienie), natomiast wpłynęły na to także inne czynniki.
Jednym z takich czynników motywujących do utworzenia kanonu Nowego Testamentu było powstanie w drugim stuleciu kilku ruchów heretyckich w łonie chrześcijaństwa. Marcjon, czołowy heretyk tego okresu, zerwał z Kościołem około 140 roku i stworzył własną listę ksiąg chrześcijańskich, które miały stanowić kanon służący za podstawę wiary i używany podczas nabożeństw. Marcjon uznał tylko zmodyfikowaną wersję Ewangelii Łukasza oraz dziesięć listów Pawła. W tym samym czasie pojawiło się dużo chrześcijańskich pism, które opisywały nieznane wcześniej szczegóły dotyczące życia Jezusa i apostołów. Wiele z tych ksiąg zostało napisanych przez osoby, które należały do ruchu heretyckiego nazywanego gnostycyzmem. Gnostycy podkreślali, że zbawienie można uzyskać dzięki tajemnej wiedzy. Wiele ewangelii „dziecięctwa” dostarczało szczegółów z nieznanych lat życia Chrystusa. Wiele apokryficznych ksiąg dziejów apostolskich odnosiło się do czynów Piotra, Pawła, Jana i innych apostołów, a kilka ksiąg apokaliptycznych opisywało osobiste wizyty apostołów w niebie i piekle. Dzisiaj te wszystkie pisma określa się mianem apokryfów Nowego Testamentu.
W tym czasie ukazały się także zestawienia ksiąg uznawanych za napisane przez apostołów lub ich współpracowników. Wśród tych były: Kanon Muratoriego (datowany na koniec
II wieku), lista Euzebiusza z Cezarei (z początku IV wieku), lista Atanazego Aleksandryjskiego (z połowy IV wieku). Pierwsze dwa zestawienia nie były kompletne, gdyż zawierały tylko
20 z 27 ksiąg Nowego Testamentu. Kompletny kanon Nowego Testamentu został wyłożony w szczegółach w liście wielkanocnym Atanazego z roku 376, który zawiera 27 ksiąg Nowego Testamentu z wyłączeniem pozostałych. W IV wieku odbyło się kilka synodów, takich jak synod w Rzymie (382), synod w Hipponie (393), synod w Kartaginie (397), na których uznano wszystkie 27 ksiąg Nowego Testamentu za kanoniczne.
Chociaż ruchy heretyckie i synody kościelne odegrały pewną rolę w kształtowaniu kanonu, to jasno widoczne już w Nowym Testamencie pragnienie wiernego zachowania opisu dzieł, których Bóg dokonał przez Chrystusa, oznacza, że siłą napędową kształtowania się kanonu Nowego Testamentu była wiara Kościoła. W istocie „wiele z tego, co stanowiło potem rdzeń kanonu Nowego Testamentu (…) już wcześniej nieoficjalnie i powszechnie było uznawane za Pismo Święte, dlatego też Kościół zaczął rozważać stworzenie katalogu, który określałby granice Pisma chrześcijańskiego”17. Odnosząc się do kanonu Nowego Testamentu, Bruce Metzger słusznie mówi o synodzie w Laodycei tak: „Dekret przyjęty na tym zgromadzeniu jedynie dostrzega fakt, że już istnieją księgi powszechnie uznane za odpowiednie do czytania w czasie nabożeństw w kościołach, które to księgi określa się mianem kanonicznych”18.
Konkluzja
Kto decydował, jakie księgi zostaną włączone do Biblii? W przypadku obu Testamentów księgi, które stały się częścią biblijnego kanonu, same wskazywały na swój autorytet. Księgi Starego Testamentu posiadały samodzielną wartość autorytatywną za sprawą pisarzy, którzy jednoznacznie deklarowali, że to, co mówią i piszą, pochodzi od Boga. Księgi Nowego Testamentu natychmiast zyskały autorytet, gdyż stanowiły wierne świadectwo ówczesnych wydarzeń oraz sensu Bożych działań dokonywanych przez Chrystusa.
Kanon Starego Testamentu w znacznej części został ustalony w judaizmie w II stuleciu p.n.e., choć dyskusje na ten temat trwały jeszcze przez kilka wieków. Z historii wiemy, że w ostatecznej formie kanon Nowego Testamentu ukształtował się w IV wieku. Mimo że ruchy heretyckie i synody kościelne odegrały rolę w formowaniu obecnego kształtu kanonu Nowego Testamentu, to nie Kościół zdecydował, które księgi zostaną włączone do kanonu. Kościół jedynie rozpoznał natchnienie i uznał bezsprzecznie autorytatywny charakter dwudziestu siedmiu ksiąg Nowego Testamentu i ograniczył kanon właśnie do nich.
Autor Kwabena Donkor
[Autor jest doktorem teologii i zastępcą dyrektora Instytutu Badań Biblijnych przy Generalnej Konferencji Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Stanach Zjednoczonych].
1 Hasło: „Canon” [w:] The Anchor Bible Dictionary, red. David Noel Freedman, New York 1992, 1:843. 2 Wj 24,7. 3 Ne 8,1. 4 Zob. 2 Mch 2,13. 5 12 ksiąg tzw. proroków mniejszych (ostatnie księgi Starego Testamentu obecnych wydań Biblii) Żydzi liczyli jako jedną księgę. Podobnie jako pojedyncze księgi liczyli Pierwszą i Drugą Księgę Samuela, Pierwszą i Drugą Księgę Królewską, Księgę Ezdrasza i Księgę Nehemiasza, Pierwszą i Drugą Księgę Kronik. Księgę Rut zaliczali do Księgi Sędziów, a Treny Jeramiaszowe do Księgi Jeremiasza. 6 Józef Flawiusz, Przeciw Apionowi, 1.8. 7 Tamże. 8 Za 7,12. 9 Dn 9,2-11. 10 Zob. Mt 5,17-19; 21,42; 22,29; Mk 10,6-9, 12,29-31. 11 Zob. 1 Kor 9,14; 1 Tes 4,15. 12 Zob. 2 P 1,12-15. 13 Zob. 1 Kor 15,1-3; Łk 1,1-3. 14 Zob. 1 Tm 5,18. 15 1 Tes 2,13. 16 Zob. 2 P 3,15-16. 17 Steven M. Sheeley, From «Scripture» to «Canon»: The Development of the New Testament Canon [w:] „Review & Expositor 95”, Fall 1998, 518.
18 Bruce M. Metzger, The Canon of the New Testament: its Origin, Development, and
Significance, Oxford 1997, s. 210.
Pismem Świętym?
Jednym ze znaczeń terminu kanonizacja jest proces wyboru ksiąg, które wchodzą w skład
Biblii. Termin ten pochodzi od greckiego słowa kanon, które oznacza ‘regułę’. Dlatego czasem księgi zawarte w naszej Biblii nazywa się kanonicznymi, aczkolwiek kanonizacja nie odnosi się tylko do wyboru listy ksiąg. Potraktujmy to zagadnienie jako pytanie: dlaczego we wczesnochrześcijańskich wspólnotach niektóre księgi zaczęto uważać za święte i autorytatywne? To, w jaki sposób postawimy sobie owo pytanie, określi, czy wierzymy, że Biblia w kształcie, jaki znamy, powstała w wyniku kierownictwa Ducha Świętego we wczesnym Kościele, czy może — jak niektórzy sugerują — zdecydowały o tym czynniki polityczne w czasach Konstantyna. Ponieważ Biblia podzielona jest na Stary i Nowy Testament, na pytanie należy odpowiedzieć w dwóch etapach.
Kanon
Starego Testamentu
Kto wybierał księgi, które miały być zawarte w Starym Testamencie? Ze względu na brak źródeł historycznych na to pytanie nie można odpowiedzieć z całą stanowczością. Podobnie nie możemy z całą pewnością stwierdzić, kiedy podjęto tę decyzję. Badacze historii twierdzą, że Biblia zyskiwała autorytet stopniowo. Sugerują, że trzydzieści dziewięć ksiąg żydowskiej Biblii, podzielonych na trzy części (Prawo, Prorocy oraz Pisma), wskazuje na trzystopniowy proces kanonizacji. Według tego stanowiska Prawo — czyli księgi Mojżesza, nazywane także Pięcioksięgiem — zostało kanonizowane około 400 roku p.n.e., Prorocy w pierwszym stuleciu przed Chrystusem, a Pisma w pierwszym stuleciu naszej ery1.
Inaczej przedstawia się kwestia w ujęciu konserwatywnym. Najwyraźniej księgi Prawa (Pięcioksiąg) już od początku były traktowane jako Słowo Boga. Wiele fragmentów w Biblii wskazuje, że autorytet, jakim darzono te księgi, wynikał z tego, że same wskazywały na swoją autentyczność. Mojżesz na Górze Synaj „wziął Księgę Przymierza i głośno przeczytał ludowi, ten zaś rzekł: Wszystko, co powiedział Pan, uczynimy i będziemy posłuszni”2. Wieki później, po okresie niewoli babilońskiej, Ezdrasz czytał „księgę Zakonu Mojżeszowego”, a ludzie przyjęli ją jako konstytucję swojej odzyskanej wspólnoty3. Szacunek okazywany przez Żydów księgom Mojżesza, nazywanym także zakonem Mojżeszowym, wskazuje na ich uprzywilejowany status.
Nie znamy szczegółów dotyczących połączenia ksiąg. Wydaje się prawdopodobne, że Ezdrasz i Nehemiasz mogli być zaangażowani w zbieranie ksiąg i łączenie ich w kanon Starego Testamentu. Jednak o tym, jakie księgi miałyby tworzyć Stary Testament, nie decydowała jedna osoba czy kilka osób, gdyż w historii Izraela było wielu ludzi uważanych za Bożych proroków, a ich słowa były traktowane jak słowa samego Boga. Pisarze nie musieli czekać, aby ich dzieła dopiero po pewnym czasie uznano za wiarygodne. Pisma od razu uznawano za Słowo Boże, gdyż wierzono, że wszystko, co mówili i pisali prorocy, było natchnione przez Boga.
Kiedy powstał kanon żydowski? Według żydowskiej tradycji większa jego część powstała za czasów Ezdrasza i Nehemiasza. Niekanoniczna Druga Księga Machabejska opisuje pisma i pamiętniki Nehemiasza, a także jego bibliotekę zawierającą księgi o królach, księgi proroków, księgi Dawida i listy4. Żydowski historyk Józef Flawiusz twierdził, że w przeciwieństwie do Greków, którzy mieli niezliczone księgi, Żydzi mieli ich tylko dwadzieścia dwie5. Stwierdził on, że księgi te „zawierają kronikę od zarania dziejów i słusznie są uznane [jako boskie] za wiarygodne. Pięć z nich to księgi Mojżesza, których treścią są prawa i tradycyjna historia od stworzenia człowieka aż do śmierci prawodawcy. (…) Co do okresu od śmierci Mojżesza aż do [śmierci] Artakserksesa, następcy Kserksesa na tronie perskim, to prorocy, którzy żyli po Mojżeszu, opisali wydarzenia swoich czasów w trzynastu księgach. Pozostałe cztery zawierają hymny do Boga i przepisy odnoszące się do postępowania ludzi w życiu”6.
Flawiusz wyraźnie stwierdza, że w czasach Ezdrasza i Nehemiasza księgi Proroków były traktowane jako część Pisma Świętego. „Opisane zostało także wszystko, co działo się w okresie od Artakserksesa aż do naszych czasów, lecz historia ta nie cieszy się taką wiarygodnością jak poprzednia, ponieważ prorocy nie następowali ściśle po sobie”7. Nie ma wątpliwości, że księgom takim jak Pięcioksiąg Mojżesza już od momentu ich powstania nadawano walor autorytatywności.
Niezależnie od świadectw historyków w samej Biblii odnajdujemy dowód na to, że jeszcze przed okresem Daniela i Zachariasza Prawo oraz pisma wcześniejszych proroków (od Księgi Jozuego aż po Księgi Królewskie) były traktowane jak Pismo Święte. Na przykład w Księdze Zachariasza (ok. 518 roku p.n.e.) czytamy, że ludzie zatwardzili swoje serca, „aby nie musieć słuchać zakonu i słów, które Pan Zastępów posyłał do nich przez swego Ducha za pośrednictwem dawnych proroków”8. Podobnie Daniel uważał za autorytatywne Księgę Jeremiasza, a także Prawo Mojżesza9.
Trzecia część żydowskiej Biblii, Pisma, powstała jakiś czas po Prorokach. Prolog greckiego tłumaczenia Mądrości Syracha (apokryficznej księgi z II stulecia p.n.e.) odnosi się wielokrotnie do trzech części Starego Testamentu, wskazując na to, że trzecia część Starego Testamentu już w tamtych czasach była uważana za kanoniczną.
Kanon
Nowego Testamentu
Wczesnochrześcijański Kościół, naśladując Jezusa, także traktował Stary Testament jako autorytatywny10. Księgi te darzono takim samym szacunkiem jak słowa Jezusa11. Nie mogło być inaczej, skoro Jezus był postrzegany nie tylko jako prorok, ale także jako Mesjasz, Syn Boga. Po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa apostołowie zajęli niezwykłe miejsce w misji głoszenia świadectwa o słowach Jezusa. W istocie Chrystus powiedział im, że będą Jego świadkami, gdyż byli z Nim od początku. Kiedy Kościół zaczął się rozwijać, a apostołowie zaczęli zdawać sobie sprawę ze zbliżającej się śmierci, powstała potrzeba utrwalenia słów Chrystusa12. Nikt nie był bardziej skory do zachowania w pamięci prawdy o zbawieniu Bożym w Jezusie Chrystusie i opowiadania o nim niż apostołowie, którzy sami byli tego świadkami. Dało to podstawę do zapoczątkowania procesu spisywania ksiąg, które potem pod przewodnictwem Ducha Świętego miały się stać kanonem Nowego Testamentu.
Przez dwie dekady po śmierci Chrystusa Jego poselstwo było głoszone tylko ustnie. Od połowy pierwszego stulecia zaczęły się pojawiać listy Pawła. Jakiś czas potem zostały spisane trzy synoptyczne Ewangelie i Dzieje Apostolskie. Wszystkie księgi Nowego Testamentu zostały ukończone jeszcze przed końcem pierwszego wieku, kiedy to Jan napisał Księgę Apokalipsy. Cały Nowy Testament opowiada o tym, co Bóg uczynił przez Chrystusa13.
Księgi Nowego Testamentu są uznawane za Pismo Święte. Podobnie jak w przypadku ksiąg proroków Starego Testamentu pisma Pawła i pozostałych apostołów były natychmiast przyjęte jako autorytatywne, ponieważ ich autorzy byli powszechnie znani jako wyraziciele woli Boga. Sami pisarze byli świadomi tego, że głosili poselstwo Boże, a nie jedynie swoje własne opinie. Paweł, cytując w Pierwszym Liście do Tymoteusza Księgę Powtórzonego Prawa 25,4 i Ewangelię Łukasza 10,7, używa sformułowania „Pismo mówi”, umieszczając jednocześnie księgi Starego Testamentu i Ewangelię Nowego Testamentu na tym samym poziomie autorytatywności14. Natomiast w Pierwszym Liście do Tesaloniczan nakazuje chrześcijanom w Tesalonice przyjąć jego słowo jako „Słowo Boże”15. Z kolei Piotr w swoim drugim liście także uznaje pisma Pawła za Pismo Święte16.
W drugim stuleciu większość Kościołów weszła już w posiadanie zbioru ksiąg, które uznała za natchnione, a w skład którego wchodziły: cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie, trzynaście listów Pawła, Pierwszy List Piotra i Pierwszy List Jana. Pozostałe siedem ksiąg (List do Hebrajczyków, List Jakuba, Drugi List Piotra, Drugi i Trzeci List Jana, List Judy oraz Apokalipsa Jana) zostały powszechnie przyjęte dopiero później. Ojcowie wczesnego Kościoła, np. Klemens Rzymski (zm. w 101 roku), Polikarp (70-155), Ignacy (zmarł ok. 115), cytowali fragmenty większości ksiąg Nowego Testamentu (poza Ewangelią Marka, Drugim i Trzecim Listem Jana oraz Drugim Listem Piotra) w sposób, który wskazywał na to, że uznawali te księgi za autorytatywne. Jednak w tym procesie autorytet, którym cieszyły się księgi Nowego Testamentu nie został im przypisany później, ale był z natury obecny od samego początku.
Co wpłynęło na obecny kształt kanonu Nowego Testamentu? Przez cztery stulecia, w czasie których kształtował się kanon Nowego Testamentu (w szczególności w odniesieniu do ustalenia listy ksiąg), kilka czynników odgrywało znaczną rolę. Głównym powodem włączania ksiąg Nowego Testamentu do kanonu było to, że w naturalny sposób same potwierdzały swoją autentyczność (np. natchnienie), natomiast wpłynęły na to także inne czynniki.
Jednym z takich czynników motywujących do utworzenia kanonu Nowego Testamentu było powstanie w drugim stuleciu kilku ruchów heretyckich w łonie chrześcijaństwa. Marcjon, czołowy heretyk tego okresu, zerwał z Kościołem około 140 roku i stworzył własną listę ksiąg chrześcijańskich, które miały stanowić kanon służący za podstawę wiary i używany podczas nabożeństw. Marcjon uznał tylko zmodyfikowaną wersję Ewangelii Łukasza oraz dziesięć listów Pawła. W tym samym czasie pojawiło się dużo chrześcijańskich pism, które opisywały nieznane wcześniej szczegóły dotyczące życia Jezusa i apostołów. Wiele z tych ksiąg zostało napisanych przez osoby, które należały do ruchu heretyckiego nazywanego gnostycyzmem. Gnostycy podkreślali, że zbawienie można uzyskać dzięki tajemnej wiedzy. Wiele ewangelii „dziecięctwa” dostarczało szczegółów z nieznanych lat życia Chrystusa. Wiele apokryficznych ksiąg dziejów apostolskich odnosiło się do czynów Piotra, Pawła, Jana i innych apostołów, a kilka ksiąg apokaliptycznych opisywało osobiste wizyty apostołów w niebie i piekle. Dzisiaj te wszystkie pisma określa się mianem apokryfów Nowego Testamentu.
W tym czasie ukazały się także zestawienia ksiąg uznawanych za napisane przez apostołów lub ich współpracowników. Wśród tych były: Kanon Muratoriego (datowany na koniec
II wieku), lista Euzebiusza z Cezarei (z początku IV wieku), lista Atanazego Aleksandryjskiego (z połowy IV wieku). Pierwsze dwa zestawienia nie były kompletne, gdyż zawierały tylko
20 z 27 ksiąg Nowego Testamentu. Kompletny kanon Nowego Testamentu został wyłożony w szczegółach w liście wielkanocnym Atanazego z roku 376, który zawiera 27 ksiąg Nowego Testamentu z wyłączeniem pozostałych. W IV wieku odbyło się kilka synodów, takich jak synod w Rzymie (382), synod w Hipponie (393), synod w Kartaginie (397), na których uznano wszystkie 27 ksiąg Nowego Testamentu za kanoniczne.
Chociaż ruchy heretyckie i synody kościelne odegrały pewną rolę w kształtowaniu kanonu, to jasno widoczne już w Nowym Testamencie pragnienie wiernego zachowania opisu dzieł, których Bóg dokonał przez Chrystusa, oznacza, że siłą napędową kształtowania się kanonu Nowego Testamentu była wiara Kościoła. W istocie „wiele z tego, co stanowiło potem rdzeń kanonu Nowego Testamentu (…) już wcześniej nieoficjalnie i powszechnie było uznawane za Pismo Święte, dlatego też Kościół zaczął rozważać stworzenie katalogu, który określałby granice Pisma chrześcijańskiego”17. Odnosząc się do kanonu Nowego Testamentu, Bruce Metzger słusznie mówi o synodzie w Laodycei tak: „Dekret przyjęty na tym zgromadzeniu jedynie dostrzega fakt, że już istnieją księgi powszechnie uznane za odpowiednie do czytania w czasie nabożeństw w kościołach, które to księgi określa się mianem kanonicznych”18.
Konkluzja
Kto decydował, jakie księgi zostaną włączone do Biblii? W przypadku obu Testamentów księgi, które stały się częścią biblijnego kanonu, same wskazywały na swój autorytet. Księgi Starego Testamentu posiadały samodzielną wartość autorytatywną za sprawą pisarzy, którzy jednoznacznie deklarowali, że to, co mówią i piszą, pochodzi od Boga. Księgi Nowego Testamentu natychmiast zyskały autorytet, gdyż stanowiły wierne świadectwo ówczesnych wydarzeń oraz sensu Bożych działań dokonywanych przez Chrystusa.
Kanon Starego Testamentu w znacznej części został ustalony w judaizmie w II stuleciu p.n.e., choć dyskusje na ten temat trwały jeszcze przez kilka wieków. Z historii wiemy, że w ostatecznej formie kanon Nowego Testamentu ukształtował się w IV wieku. Mimo że ruchy heretyckie i synody kościelne odegrały rolę w formowaniu obecnego kształtu kanonu Nowego Testamentu, to nie Kościół zdecydował, które księgi zostaną włączone do kanonu. Kościół jedynie rozpoznał natchnienie i uznał bezsprzecznie autorytatywny charakter dwudziestu siedmiu ksiąg Nowego Testamentu i ograniczył kanon właśnie do nich.
Autor Kwabena Donkor
[Autor jest doktorem teologii i zastępcą dyrektora Instytutu Badań Biblijnych przy Generalnej Konferencji Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Stanach Zjednoczonych].
1 Hasło: „Canon” [w:] The Anchor Bible Dictionary, red. David Noel Freedman, New York 1992, 1:843. 2 Wj 24,7. 3 Ne 8,1. 4 Zob. 2 Mch 2,13. 5 12 ksiąg tzw. proroków mniejszych (ostatnie księgi Starego Testamentu obecnych wydań Biblii) Żydzi liczyli jako jedną księgę. Podobnie jako pojedyncze księgi liczyli Pierwszą i Drugą Księgę Samuela, Pierwszą i Drugą Księgę Królewską, Księgę Ezdrasza i Księgę Nehemiasza, Pierwszą i Drugą Księgę Kronik. Księgę Rut zaliczali do Księgi Sędziów, a Treny Jeramiaszowe do Księgi Jeremiasza. 6 Józef Flawiusz, Przeciw Apionowi, 1.8. 7 Tamże. 8 Za 7,12. 9 Dn 9,2-11. 10 Zob. Mt 5,17-19; 21,42; 22,29; Mk 10,6-9, 12,29-31. 11 Zob. 1 Kor 9,14; 1 Tes 4,15. 12 Zob. 2 P 1,12-15. 13 Zob. 1 Kor 15,1-3; Łk 1,1-3. 14 Zob. 1 Tm 5,18. 15 1 Tes 2,13. 16 Zob. 2 P 3,15-16. 17 Steven M. Sheeley, From «Scripture» to «Canon»: The Development of the New Testament Canon [w:] „Review & Expositor 95”, Fall 1998, 518.
18 Bruce M. Metzger, The Canon of the New Testament: its Origin, Development, and
Significance, Oxford 1997, s. 210.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz