Paweł i Efezjanie
Felieton do Szkoły Sobotniej na 1 lipca 2023
Dlaczego współcześni komentatorzy twierdzą czasami, że List do Efezjan jest najbardziej wpływowym dokumentem, jaki kiedykolwiek napisano?
Klyne Snodgrass w swoim komentarzu do Listu do Efezjan (Ephesians, NIVAC (Zondervan, 1996) napisał: „Krok po kroku, można uznać, że List do Efezjan jest najbardziej wpływowym dokumentem, jaki kiedykolwiek napisano.” Niestety autor nie wyjaśnia, dlaczego tak twierdzi i musimy się po prostu domyślać. Co ciekawe, jeżeli weźmiemy do ręki jakikolwiek podręcznik teologii chrześcijańskiej, na przykład „28 podstawowych zasad wiary kościoła adwentystów dnia siódmego” to w każdym rozdziale tam, gdzie są zebrane odnośniki do tekstu biblijnego na którym zbudowana jest dana zasada, zauważymy, jak wiele z nich odwołuje się właśnie do listu do Efezjan.
Z kolei Tyler E. Bowen, na łamach czasopisma Review and Herald w 1919 porównał studiowanie Listu do Efezjan do alpinisty, który „nagle wchodzi na miejsce z którego, przed jego oczami rozpościerają się wspaniałe i zachwycające sceny ze wszystkich stron i napełniają jego duszę zdumieniem i podziwem”. Który fragment lub temat w Liście do Efezjan wywołuje u Ciebie podobną reakcję?
Poniżej spróbuję przedstawić kila uwag, które moim zdaniem mogą pomóc w zrozumieniu kontekstu Listu do Efezjan?
Dlaczego Efez? Paweł nie błąkał się przypadkowo po ulicach Efezu, trzeciego lub czwartego co do wielkości miasta Cesarstwa Rzymskiego i centrum transportu w rzymskiej prowincji Azji. Paweł chciał założyć tam kościół. W czasie swojej trzeciej podróży misyjnej jak pisze Peter Roennfeldt w swojej książce Following the Spirit, „Paweł wykorzystał swoje lata doświadczeń w stosowaniu zasady zakładania centrów i zapoczątkował kościół w Efezie jako centrum, które wyposażało i szkoliło ludzi, którzy zakładali nowe kościoły – aby w ten sposób rozprzestrzeniać ruch chrześcijański w innych miejscach.” (158) Jego strategia okazała się skuteczna, a Efez zastąpił Jerozolimę jako centrum chrześcijańskiej wiary w pierwszym wieku. Nim do tego doszło dowiadujemy się z księgi Dziejów, że Paweł odwiedził po raz pierwszy Efez w czasie swojej drugiej podróży misyjnej około roku 52. (Dz 18,18-21). Wiemy również, że w czasie nieobecności Pawła, pracę w Efezie wykonywał Apollos (Dz 18,24-28). Następnie na początku trzeciej podróży misyjnej (ok. 53-56) Paweł przez trzy lata pracował w Efezie – jak dla Pawła było to bardzo długi okres! Wiemy, że w tym czasie ochrzcił 12 osób (Dz 19,1-10). Przez trzy miesiące przemawiał w synagodze i przez dwa lata wykładał w szkole Tyranosa. Autor księgi Dziejów opisuje również ciekawy incydent z siedmioma wędrownymi egzorcystami – synami Scewy (Dz 19,11-20) oraz opowiada o zamieszkach wywołanych przez złotnika Demetiusza (Dz 19,21-10,1).
Ostatnia relacja, którą znajdujemy w księdze Dziejów na temat kontaktów Pawła z Efezem dotyczyła jego spotkania, do którego doszło w Milecie ze Starszymi kościoła w Efezie. (Było to pod koniec trzeciej podróży misyjnej prawdopodobnie około roku 57 gdy Paweł wracał do Jerozolimy.) Przypuszcza się, że Paweł napisał swój list do Efezjan około roku 62, prawdopodobnie z więzienia w Rzymie.
Jakie znaczenie miał kult bogini Artemidy w Efezie? Efez był ważnym ośrodkiem kultu cesarskiego oraz praktyk magicznych (Dz 19,11-20). Jak w każdym dużym mieście hellenistycznym czczono w nim dziesiątki bóstw. Jednak „Artemida efeska” utożsamiana z rzymską boginią Dianą (19:28) zdominowała politykę, kulturę i gospodarkę Efezu. Miasto stało się ośrodkiem szeroko rozpowszechnionego kultu Artemidy. Bogato zdobiona świątynia tzw. Artemizjon znajdowała się poza murami miejskimi. Była to jedna z największych świątyń w starożytności i została uznana jako jeden z siedmiu cudów starożytnego świata. Wiemy, że Artemizjon służył jako główne centrum bankowe miasta i był punktem początkowym i końcowym odbywających się co dwa tygodnie procesji z wizerunkami Artemidy. Artemida była przedstawiana na monetach i na jej cześć odbywały się regularnie igrzyska sportowe tzw. artemisia. Każdego roku obchodzono uroczyście jej urodziny a jeden z miesięcy w roku był nazywany jej imieniem.
Artemida, była przedstawiana jako łowczyni i była czczona jako „Królowa Kosmosu”, „Niebiański Bóg”, „Pan” i „Zbawiciel”, który kontrolował niebo, ziemię, świat podziemny oraz zamieszkujące je duchy. Statuetki z jej wizerunkiem przedstawiają ją ubraną w ozdobny kostium wraz z różnymi symbolami mocy jaką oferowała swoim wyznawcom. Ponadto przedstawiana była z naszyjnikiem lub girlandą ze znakami zodiaku, które symbolizowały władzę nad nadprzyrodzonymi, astrologicznymi mocami, które decydowały o losie. Artemida była również przedstawiana w obcisłej spódnicy a jej klatka piersiowa pokryta była dwoma rzędami piersi nawiązując w ten sposób do prawdziwych lub mitycznych zwierząt, nad którymi miała mieć kontrolę.
Co Paweł mógł mieć na myśli, mówiąc, że „walczył z dzikimi zwierzętami w Efezie” (1 Kor 15,32)?
W 1 Liście do Koryntian, który Paweł napisał z Efezu, znajdujemy krótkie wzmianki na temat pobytu Pawła w tym mieście. Przedstawienie przez Pawła chrześcijańskiej wiary w Efezie miało kontrkulturowy charakter i zakłócało spokój polaryzując społeczeństwo, wywołując wśród ludzi albo mocne poparcie albo zdecydowany sprzeciw. Zdaniem komentatorów, pobyt apostoła Pawła w Efezie był wypełniony konfliktem z wieloma przeciwnikami (1Kor 16,9) i „dzikimi bestiami”, które zagrażały życiu (2Kor 1,8-10). Prawdopodobnie najlepiej jest zinterpretować te wyrażenia metaforycznie jako odniesienie do walki Pawła ze złymi duchami, które inspirowały czarowników, bałwochwalców oraz cały kult Artemidy w Efezie (Dz 20,1; 1P 5,8; Ef 6,10-20). (Guy Williams, “An Apocalyptic and Magical Interpretation of Paul’s ‘Beast Fight’ in Ephesus,” JTS 57 (2006)). Prawdopodobnie Paweł zastosował grę słów i identyfikował tożsamość Artemidy jako „pani dzikich zwierząt” z tożsamością jej wyznawców porównując ich do zwierząt, które miała chronić Artemida. (Daniel Frayer-Griggs, “The Beasts at Ephesus and the Cult of Artemis,” HTR 4/2013). Te wydarzenia stanowią ważny kontekst dla dyskusji Pawła w Liście do Efezjan o mocy Chrystusa, która jest wyrażona w życiu adresatów jego listu.
Jaki jest temat lub teologiczne przesłanie Listu do Efezjan? Na samym początku listu Paweł informuje czytelników jaki jest główny temat (1:9-10). Bóg działał w Chrystusie, aby zrealizować swój plan i „połączyć w jedną całość wszystko, i to, co jest na niebiosach, i to, co jest na ziemi w nim [Chrystusie]” (1,10) przez stworzenie kościoła jako jedności - „aby z dwojga jedność powstała” (2,14), który jest złożony zarówno Żydów, jak i pogan (2,11-22; 3,1-21). Wierzący są wezwani do działania zgodnie z tym boskim planem (4,1-6,20), sygnalizując w ten sposób złym mocom, że ostateczny Boży cel jest w toku (3,10). Wydaje się, że temat jedności jest głównym motywem spinającym cały list. Wcale nie chodzi tu o trywialną jedność typu jaki kolor powinien mieć dywan w kościele. Paweł mówi o jedności w skali kosmicznej. Wszystko jest zjednoczone w Chrystusie. Kiedy rozumiemy ten temat to praktycznie możemy zauważyć go w każdym wersecie listu.
Czy Paweł naprawdę napisał List do Efezjan? Tradycyjnie przyjmuje się, że list do Efezjan został napisany przez Pawła i należy do grupy tzw. czerech listów więziennych - razem z listem do Kolosan, Filipian i Filemona. W każdym z tych listów Paweł wspomina, że jest więźniem. W liście do Efezjan przedstawia się jako autor na początku i na końcu listu (1,1; 6,21-22). Ponadto często zwraca się do słuchaczy w pierwszej osobie (1,15-16; 3,1; 4,1.17; 6,18- 20). Posiadamy bardzo wczesne i jednoznaczne poświadczenia, że list został wcześnie włączony do korpusu listów Pawła. Jednak od końca XVIII wieku autentyczność listu była kwestionowana na podstawie słownictwa i stylu listu, który zdaniem krytyków nie pasuje do relacji, jakie istniały pomiędzy Pawłem a adresatami listu. Krytycy zawracają uwagę na fakt, że w niektórych najstarszych manuskryptach nie pojawia się wyrażenie „do Efezjan”.
Ponadto krytycy zwracają uwagę na podobieństwa do listu do Kolosan twierdząc, że list do Efezjan był pseudoepigraficzną przeróbką listu do Kolosan. Ich zdaniem teologia listu również odbiega od poglądów Pawła. Twierdzą, że List do Efezjan był nieszkodliwą, „uczciwą” fikcją, a pierwsi chrześcijanie byli w pełni świadomi, że nie został on napisany przez Pawła. Faktycznie jednak takie rozumowanie ma charakter spekulacji, ponieważ List do Efezjan nie zawiera żadnych śladów, że został sfałszowany. Nie pasuje on również do kategorii dokumentów polemicznych, ponieważ takie dokumenty powstawały jako narzędzia w walce między ortodoksją a herezją. List do Efezjan nie posiada cech polemiki, ma on raczej charakter pokojowy.
Jeżeli List do Efezjan, nakłania adresatów do mówienia prawdy (4,14-15.25-32; 5,9; 6,14), dlaczego więc miałby kłamać na temat autorstwa dokumentu? Biorąc pod uwagę wewnętrzne świadectwa listu oraz bardzo wczesne potwierdzenia przynależności listu do kanonu listów Pawła a także logiczne wyjaśnienia charakterystycznych cech tego listu, lepiej jest uznać List do Efezjan jako autentyczny list napisany przez Pawła.
Jak kończy się List do Efezjan? Paweł kończy swój list dwoma krótkimi, poruszającymi błogosławieństwami modlitewnymi (6,23, 24). Dwa ostatnie greckie słowa listu, en aftharsia („w niezniszczalności” lub „w nieśmiertelności”) stanowią ciekawą zagadkę. Oto kilka polskich przekładów tego fragmentu: „Łaska niechaj będzie ze wszystkimi, którzy miłują Pana naszego, Jezusa Chrystusa, miłością niezniszczalną.” (BW); „Łaska [niech będzie] ze wszystkimi, którzy miłują Pana naszego Jezusa Chrystusa w nieskazitelności.” (BT); „Łaska, ze wszystkimi, którzy szczerze miłują naszego Pana Jezusa Chrystusa.” (BE); „Życzliwość niezasłużona, niech będzie ze wszystkimi, którzy naszego Pana Jezusa Chyrstusa miłują w nieskażoności.” (NŚ); „Niech łaska ogranie wszystkich, którzy kochają naszego Pana, Jezusa Chrystusa, miłością niegasnącą.”(PD); „Łaska niech będzie ze wszystkimi miłującymi Pana naszego, Jezusa Chrystusa ku nieskazitelności.” (BG) Na ciekawą interpretację zawraca uwagę Ralph P. Martin, Ephesians, Colossians, and Philemon, Interpretation (Atlanta: John Knox, 1991) mianowicie proponuje on aby wyrażenie en aftharsia rozumieć w sensie geograficznym, „w nieśmiertelności” i być postrzegane jako identyfikujące wywyższone miejsce „naszego Pana Jezusa Chrystusa”: „Łaska niech będzie ze wszystkimi, którzy miłują Pana naszego Jezusa Chrystusa (który mieszka) w nieśmiertelności” (podobnie jak w 1 Tm 1,17; Jk 2,1). W takiej interpretacji list rozpoczyna się od pokazania Chrystusa „na wyżynach niebiańskich” (1,3) i kończy się błogosławieństwem przywołującym łaskę dla wszystkich, którzy doświadczają czułej, głębokiej i osobistej miłości w stosunku do zmartwychwstałego, wywyższonego i wiecznego Jezusa.
DO PRZEMYŚLENIA
W jaki sposób doświadczenia współczesnego chrześcijanina są podobne lub różne od doświadczeń pierwszych chrześcijan, do których Paweł napisał List do Efezjan?
W swoim liście Paweł wykorzystał cztery metafory w odniesieniu do kościoła. Która z nich wydaje Ci się najbardziej trafna?
W Dz 18-19 została opisana działalność Pawła w Efezie. Ciekawy jest zwłaszcza epizod z synami Scewy oraz masowe palenie ksiąg zawierających opisy sztuk magicznych. Czy to jest przykład, który powinniśmy dzisiaj naśladować?
W Dz 19,21 – 20,1 zostało opisane intrygujące wydarzenie. Jest to jedno z bardzo wyraźnych poświadczeń w Biblii na istnienie turystyki! Jakie wnioski na temat Boga możemy wyciągnąć z faktu, że taka historia znalazła się w Biblii? Jakie lekcje możemy wyciągnąć z tej historii na dziś? Pod koniec swojej trzeciej podróży misyjnej Paweł spotkał się ze Starszymi z kościoła w Efezie w innym miejscu. Jak można podsumować agendę jaką miał Paweł podczas tego spotkania (Dz 20,17-38)?
Paweł chciał, aby list do Efezjan był czytany w kościołach domowych w Efezie i jego okolicach. Historycy szacują, że typowy kościół domowy w I wieku mógł liczyć od 20 do 50 członków. Takie obliczenia są robione na podstawie rozmiarów przeciętnej willi rzymskiej. Jaki temat twoim zdaniem wydaje się kluczowym w przesłaniu Pawła do kościoła w Efezie? Co Paweł mógł mieć na myśli, gdy używał słowa „kościół” w Liście do Efezjan? Dlaczego Paweł tak mało napisał w tym liście na temat rzeczywistych warunków panujących w Efezie w czasie, gdy przebywał w mieście?
Jak Paweł zaczyna i kończy list do Efezjan (Ef 1,1-2; 6,23-24)? Zwróć uwagę na Ef 3,13. Jaki wpływ, zdaniem Pawła, mogło mieć jego uwięzienie na wierzących w Efezie?
Według Ef 1,9-10 „…oznajmiwszy nam według upodobania swego, którym go uprzednio obdarzył, tajemnicę woli swojej, aby z nastaniem pełni czasów wykonać ją i w Chrystusie połączyć w jedną całość wszystko, i to, co jest na niebiosach, i to, co jest na ziemi w nim,” co jest głównym tematem całego listu? Co Paweł mógł mieć na myśli, kiedy użył wyrażenia „w Chrystusie”? W jaki sposób lokalne kościoły mogą uczestniczyć w wielkim, uniwersalnym planie Boga?
Paweł napisał w swoim liście o demonicznych „mocach i władzach”. Czy takie siły działają w dzisiejszym świecie i w jaki sposób? Jak można dzisiaj odróżnić opętanie przez demona od poważnej choroby psychicznej?
Przygotował Jan Pollok
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz