Gdy twój świat się rozpada księga Izajasza część III

Felieton  Pastora Janka Polloka

W jaki sposób Pan Bóg traktuje ludzi, którzy nie są posłuszni? Ile daje im szans? W Biblii znajdujemy wiele przykładów, ludzi, którzy byli nieposłuszni. Pan Bóg w różny sposób komunikuje się z nimi: stawia wyzwania, obiecuje i ostrzega. Innymi słowy, Pan Bóg nie poddaje się łatwo.

Nasza uwaga w tym tygodniu była skupiona na księdze Izajasza 7. Wydarzenia opisane w tym rozdziale miały miejsce w czasach króla Achaza, który niestety nie otrzymał dobrej oceny w historycznych księgach Starego Testamentu. Spośród czterech królów, którzy panowali w państwie Judy za czasów Izajasza, Achaz był jedynym, który otrzymał zdecydowanie złą ocenę. Autor 2 Krl 16,2-3 informuje nas, że król Achaz „nie czynił tego, co prawe w oczach Pana, Boga jego, jak Dawid jego praojciec. 3 Kroczył raczej drogą królów izraelskich, a nawet własnego syna oddał na spalenie, jak to było ohydnym zwyczajem narodów, które Pan wytępił przed synami izraelskimi.” Dokonał znaczących zmian w świątyni oraz w porządku liturgii świątynnej. Między innymi rozkazał wymienić ołtarz w świątyni w Jerozolimie. Plany nowego ołtarza zostały wykonane według modelu, który król zobaczył w czasie swojego spotkanie z królem asyryjskim Tiglat-Pileserem III w Damaszku.

Z narracji, która została opisana w 2 Krl 16 dowiadujemy się, że dwóch mało znaczących królów – jeden z Izraela – król Pekach, a drugi z Aramu, król Resyn - zawarło sojusz, by walczyć z Asyrią. Kiedy król judzki Achaz odmówił przyłączenia się do anty-asyryjskiej koalicji, postanowili zaatakować Judę i posadzić na tronie „syna Tabala” i w ten sposób odsunąć od władzy dom Dawida! Było to poważne zagrożenie: „zadrżało serce [króla] i serce jego ludu, jak drżą drzewa w lesie od wiatru.” (Iz 7,2). Wtedy król Achaz wysłał swoich dyplomatów do asyryjskiego króla Tiglat-Pilesera III z prośbą o ratunek. Król asyryjski interweniował zbrojnie i właśnie wtedy doszło do spotkania króla Achaza z Tiglat-Pileserem III w Damaszku.

Pan Bóg rozkazał Izajaszowi, aby spotkał się z królem Achazem” oraz żeby zabrał ze sobą swojego syna na to spotkanie. W rodzinie Izajasza urodziło się dwóch synów, których imiona miały szczególne znaczenie i były wyraźnymi znakami dla króla Achaza. Pierwszy syn został nazwany Szear-Jaszub – co znaczy „ostatek powróci”.

Z kontekstu księgi Izajasza wynika, że imię syna Izajasza miało dla króla Achaza ambiwalentne znaczenie. W naszym podręczniku do Szkoły Sobotniej czytamy: „Achaz z pewnością musiał być zaskoczony, gdy Izajasz pozdrowił go i przedstawił swojego syna, którego imię znaczyło: ‘Reszta Powróci’. Reszta czego? Skąd powróci? Ponieważ ojciec chłopca był prorokiem, imię to brzmiało jak złowrogie przesłanie od Boga dotyczące uprowadzenia Judejczyków do niewoli. A może chodziło o powrót do Boga w sensie pokuty (czasownik powrócić zawiera także takie znaczenie)? Przesłanie od Boga dla króla Achaza było następujące: Znaczenie tego imienia będzie takie jakie ty mu nadasz! Odwróć się od swoich grzechów albo pójdziesz do niewoli, a z niewoli powróci tylko resztka. Decyzja należy do ciebie.” (część na poniedziałek). Biorąc pod uwagę zły charakter króla, jakiej reakcji na ten apel można się było spodziewać?

Imię drugiego syna Izajasza, Maher-szalal-chasz-baz - „pośpiesza łup, szybko nadchodzi zdobycz” - (8,1-4) było dla króla Achaza jeszcze bardziej złowieszcze, ponieważ było zapowiedzią ataku Asyryjczyków. Kiedy próbujemy zinterpretować sposób komunikacji Boga z niewiernym królem, możemy zauważyć, że wszystkie Boże inicjatywy miały na celu przekazać poselstwo, że Pan Bóg jest aktywny bez względu na to. jak skomplikowana jest sytuacja ludzka w danym momencie.

Kolejny znak, który Pan Bóg dał Achazowi jest bardzo intrygujący i wywołuje wielką debatę zwłaszcza w kręgach chrześcijańskich. Czytamy o tym w Iz 7,14: „Dlatego sam Pan da wam znak: Oto panna pocznie i porodzi syna, i nazwie go imieniem Immanuel.”

Aby przybliżyć polskiemu czytelnikowi kulisy problem muszę zacytować tekst angielskiego tłumaczenia Revised Standard Version (RSV) - “Therefore the Lord himself will give you a sign. Look, the young woman is with child and shall bear a son and shall name him Immanuel.” W wolnym przekładzie na język polski ten tekst brzmi następująco: “Dlatego sam Pan da wam znak. Spójrz oto, młoda kobieta jest w ciąży i urodzi syna, i nazwie go Immanuel.” Tłumaczenie RSV zostało opublikowane w 1952 roku i od razu wywołało wielką burzę, zwłaszcza tłumaczenie Izajasza 7,14. Rzecz dotyczy tłumaczenia słowa ‘almâh a co za tym idzie spełnienia tego proroctwa. Czy słowo to w tekście Izajasza oznacza młodą kobietę, czy dziewicę/pannę?

Językoznawcy zawrócili uwagę, że słowo ‘almâh jest poprzedzone zaimkiem wskazującym „ta”, który umieszczony przed słowem „młoda kobieta” prawdopodobnie świadczy o tym, że Izajasz wskazał kobietę, która była obecna w czasie jego rozmowy z królem Achazem. W rozdziale siódmym, Izajasz zwraca się do „domu Dawida” i użycie przez niego drugiej osoby liczby mnogiej sugeruje, że byli tam obecni inni ludzie, a użycie przez niego czasownika w drugiej osobie liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego („ty nadasz mu imię”) w dalszej części wersetu najlepiej wyjaśnić, że kobieta była obecna, gdy prorok wygłaszał swoje przesłanie.

Kim więc była owa ‘almâh? Ponieważ werset z Izajasza jest cytowany w ewangelii Mateusza 1:23 w związku z narodzinami Jezusa, fragment Izajasza był uważany od najwcześniejszych czasów chrześcijańskich za proroctwo o narodzinach Chrystusa z dziewicy. Wiele debat toczyło się wokół właściwego sposobu przetłumaczenia tego hebrajskiego terminu, chociaż ostatecznie nie ma to wpływu na doktrynę o narodzinach Chrystusa z dziewicy. Chociaż hebrajskie słowo almâh może czasami odnosić się do kobiety, która jest dziewicą, (jak na przykład w Rdz 24,43), to jednak samo w sobie nie ma takiego znaczenia. Słowo to jest po prostu żeńską formą rzeczownika ‘elem, który oznacza „młodego mężczyznę” (1 Sam 17:56; 20:22). Zdaniem językoznawców słowo almâh odnosi się do wieku, a nie do doświadczenia seksualnego i zwykle jest tłumaczone jako „młoda kobieta” w tekstach aramejskich i ugaryckich. Tłumacze, którzy między II i I wiekiem p.n.e. przetłumaczyli tekst hebrajski na język grecki (tzw. Septuagina) w Iz 7,14 posłużyli się bardziej precyzyjnym terminem greckim parthenos, które oznacza dziewicę w sensie technicznym. Właśnie ten grecki termin parthenos pojawia się w cytacie z Iz 7,14 w ewangelii Mateusza 1,23. Dlatego bez względu na znaczenie tego terminu w Starym Testamencie, użycie przez Mateusza greckiego terminu parthenos wyraźnie wskazuje, że z jego perspektywy Pan Jezus urodził się z panny/dziewicy.

Językoznawcy twierdzą, że Iz 7,14 można przetłumaczyć „młoda kobieta, która miała porodzić”. W takim przypadku mogła być to kobieta, która należała do królewskiej rodziny, lub, co jest bardziej prawdopodobne, to wyrażenie mogło odnosić się do prorokini (żony Izajasza) o której dowiadujemy się, że krótko po tym wydarzeniu współżyła ze swoim mężem (Iz 8,3) i urodziła kolejnego syna.

Wszystkie polskie tłumaczenia przekładają to słowo jako panna. W tłumaczeniu BP (Biblia Poznańska) słowo to zostało wyróżnione WERSALIKAMI. W tradycji katolickiej bowiem, ten tekst posiada kluczowe znaczenie w doktrynie o „niepokalanym poczęciu Maryi”.

Środowiska konserwatywne zareagowały bardzo burzliwie (łącznie z paleniem tłumaczenia RSV jako pochodzącego od diabła) na propozycję tłumaczy RSV a następnie NRSV gdzie w Iz 7:14 użyto wyrażenia „młoda kobieta”. Środowiska ewangelikalnych protestantów, a także środowiska katolickie postrzegały tę zmianę jako atak na narodziny z dziewicy.

Warto zauważyć, że bez względu na to, jak należałoby przetłumaczyć słowo ‘almâh w Iz 7,14 żadne współczesne tłumaczenie nie próbowało przetłumaczyć Mt 1,23, używając słowa „młoda kobieta”. Dzieje się tak, ponieważ kontekst Mt 1,23 wyraźnie wymaga słowa panna/dziewica. Krótko mówiąc, u Mateusza nauka o narodzinach z dziewicy jest jasna i jednoznaczna.

Jednak kontekst Iz 7,14 stawia pytanie kim była owa ‘almâh w tekście Izajasza. Skoro według Izajasza narodziny miały być znakiem dla Achaza, a nie jedynie zapowiedzią wydarzenia z czasów Jezusa o 700 lat później, czy ma to znaczenie, czy matka dziecka była dziewicą, czy nie? To prowadzi nas do szerszej dyskusji na temat hermeneutyki biblijnej. Czy słowo musi mieć takie samo znaczenie w każdym fragmencie, w którym się pojawia? Czy może mieć różne znaczenia i różne zastosowania?

Bardzo interesujący jest fakt, że w przypadku Achaza, Pan Bóg przekazywał królowi specjalne przesłanie przy pomocy znaczenia imion chłopców. Narodziny dziecka w tekście Izajasza należy rozpatrywać w kontekście czasów króla Achaza, kiedy doszło do politycznego sojuszu zawartego przeciwko królowi Judzkiemu między Syrią, a północnym królestwem Izraela. Achaz, który był królem Judy, próbował szukać sprzymierzeńców poza granicami swojego kraju więc zaufał potędze wielkich królów asyryjskich. W środku tej dramatycznej sytuacji pojawia się prorok Izajasz i mówi: „Nie pokładaj ufności nawet w największych królach świata. Zaufaj Panu, a On da ci znak!” W kontekście i w języku Izajasza słowo ‘almâh lepiej pasuje do młodej kobiety. Musimy stwierdzić, że wyrażenie, które zostało tutaj użyte, nie odnosi się do narodzin z dziewicy, lecz do znaku dziecka, które przyniesie królowi nadzieję. Ono przyniesie nowe życie tam, gdzie sytuacja była dramatyczna, gdzie walił się świat, który otaczał państwo Judy. Prorok mówi więc o nowym znaku i nowym narodzeniu, nowym życiu, które nadchodzi.

Szerokie omówienie problemów związanych z tekstem Izajasza 7:14 zostało przedstawione w starszej już obecnie książce pt. Problems in Bible Translations (Review and Herald), która została opublikowana w 1954 r. przez Generalną Konferencję Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego (str. 151-169). (Warto pamiętać, że ta książka została opublikowana krótko po wydaniu tekstu RSV w którym po raz pierwszy słowo „panna” zostało zastąpione wyrażeniem „młoda kobieta”!) Redaktorzy książki wymieniają cztery główne podejścia badawcze do tekstu Izajasza 7,14:

1. Izajasz 7,14 nie stanowi prawdziwego proroctwa wydarzeń ani w czasach Izajasza, ani w czasach Chrystusa.

2. Proroctwo w jakiś nieznany sposób wypełniło się w czasach Izajasza, ale nie dotyczy innego czasu.

3. Tekst Iz 7,14 wskazuje wyłącznie na narodziny Jezusa.

4. Tekst Iz 7,14 jest podwójnym proroctwem, które ma zastosowanie zarówno do czasów Izajasza, jak i do narodzin Mesjasza.

Na końcu artykułu redaktorzy nieco rozszerzyli wybór przez siebie czwartego punktu przedstawionego powyżej: „Proroctwo z Iz 7,14, interpretowane w ten sposób, jest proroctwem podwójnym mającym bezpośrednie i pierwotne zastosowanie w czasach Izajasza oraz drugorzędne i późniejsze, niemniej znaczące i ważne zastosowanie w czasach narodzin Mesjasza.” (Problems in Bible Translation, 169)

W dyskusji nad sposobem interpretowania tekstu Starego Testamentu przez autorów Nowego Testamentu warto zwrócić uwagę na literaturę rabiniczną Na podstawie mojego niewielkiego doświadczenia jakie mam w czytaniu tekstów rabinicznych mogę powiedzieć, że sposób cytowania tekstu hebrajskiego przez rabinów był bardzo specyficzny. Wypracowali oni metodę egzegetyczną, która nazywa się midrasz. Teksty rabiniczne tzw. midrasze (komentarze do Starego Testamentu) pozwalają nam zrozumieć, jak rabini cytowali tekst hebrajski Starego Testamentu. Czasami brali pod uwagę cały kontekst danego fragmentu, czasami wybierali tylko jedno wyrażenie wyrwane z kontekstu i cytowali je, aby zilustrować swój punkt widzenia. Czynili tak ponieważ dana historia którą komentowali była bardzo dobrze znana. Zrozumienie w jaki sposób tradycja żydowska komentowała tekst hebrajski pomaga nam zrozumieć wiele fragmentów Nowego Testamentu, który powstawał przecież w tamtej kulturze. Dobrym przykładem jest cytat z ewangelii Mateusza 2,15 „aby się spełniło, co powiedział Pan przez proroka, mówiącego: Z Egiptu wezwałem syna mego.” Aby opisać doświadczenie rodziny Jezusa z pobytu w Egipcie Mateusz powołuje się na tekst Ozeasza 11,1, w którym prorok opisuje historię narodu Izraelskiego. To pokazuje elastyczność w sposobie posługiwania się tekstem hebrajskim przez autorów Nowego Testamentu. Jaki wynika stąd wniosek?

Aby zrozumieć tekst musimy go czytać nie tylko w kontekście literackim, ale również w kontekście kulturowym. W tej materii rabini mieli dużą swobodę. Czasami nawet my posługujemy się językiem w podobny sposób. Na przykład, gdy nie wiem, gdzie ktoś się znajduje mówię, „Czy jestem stróżem mojego brata?” Co to znaczy? Czy jest to wyrwane z kontekstu? Tak. Czy znaczenie jest czytelne? Tak. Czasami posługujemy się takimi wyrażeniami, które dobrze funkcjonują w naszej kulturze. (Inne przykłady: „kozioł ofiarny”, „pycha przychodzi przed upadkiem”, „jak owca na rzeź”, „Armageddon”, „Dobry Samarytanin” etc.)

W jaki sposób możemy zidentyfikować niektóre trendy, które prowadzą ludzi do zajmowania skrajnych pozycji? W jaki sposób możemy pomóc osobom wierzącym dojść do bardziej umiarkowanego wniosku, unikając skrajności zarówno po lewej stronie jak i po prawej stornie spectrum?

Pierwsze dwie koncepcje, które omawiają autorzy we wspomnianej przeze mnie książce Problems in Bible Translations , pochodzą z „liberalnego” końca spektrum; trzecia koncepcja jest przykładem typowej ewangelikalnej/fundamentalistycznej postawy badawczej. Ostatnia koncepcja przedstawia wyważony pogląd, który został wyartykułowany przez teologię adwentystyczną i pozwala na przedstawienie i potwierdzenie pełnego kontekstu zarówno Starego jak i Nowego Testamentu.

Gdy czytamy Stary Testament, musimy pamiętać, że tekst i poselstwo było skierowane do ludzi żyjących w czasach proroka i musi być zrozumiane w kontekście tamtych czasów, a następnie w kontekście Nowego Testamentu i czasów współczesnych. Gdyby księga Izajasza nie miała znaczenia wtedy, ludzie nie zachowaliby jej. Ponieważ jednak miała ona znaczenie wtedy, została zachowana również dla nas.

DO PRZEMYŚLENIA

Czy Pan Bóg jest chętny współpracować z ludźmi, którzy nie są mu posłuszni? Biblijna odpowiedź jest stanowcza: „Tak!” Możemy zauważyć, że Bóg był wyraźnie chętny do bezpośredniej współpracy z niegodziwym królem Achazem. Czy dzisiaj również tak się rzeczy mają?

W jakim sensie wyrażenie „resztka się nawróci” było dla króla Achaza złowieszcze?

W jaki sposób możemy zrozumieć znaki dane przez Boga niegodziwemu królowi Achazowi? Wyraźnie nie pasują one do nauki Jezusa na temat wielokrotnego przebaczania „70 razy 7”. Czy można jednak powiedzieć, że znaki te prowadził w podobnym kierunku co nauka Pana Jezusa?

Czy zamiana słowa „dziewica” na „młoda kobieta” w tekście Izajasza podważa narrację o narodzinach z dziewicy w ewangelii Mateusza 1,23: „Oto panna/dziewica pocznie i porodzi syna, i nadadzą mu imię Immanuel, co się wykłada: Bóg z nami.”? Czy zrozumienie narodzenia z dziewicy zależą od tego, co znajdujemy u Mateusza, czy też od tego, co znajdujemy u Izajasza?

Przygotował Janek Pollok